Mesto za usputne razgovore, uzgredne flertove, duhovite opaske, rizične sastanke, tajne dogovore, “slučajne” nesreće, sablasne susrete – sve su to stepenice u modernoj svakodnevici.
U arhitektonskom smislu, stepenice se definišu nešto prozaičnije: kao “konstruktivni element pomoću koga se hodom može preći sa jedne površine na drugu, višu ili nižu”, kako se navodi u Enciklopediji arhitekture, i one omogućavaju vertikalnu komunikaciju između spratova i tavanice, odnosno terena sa prizemljem na različitim visinama u zgradama, a njihov položaj je u funkcionalnom smislu veoma važan. Stepenice predstavljaju “čvornu tačku rešenja osnove spratne zgrade”. To je i glavni razlog zašto se njihovom položaju, mestu, izgledu i obradi pri gradnji značajnih javnih građevina i arhitektonskih spomenika posvećuje izuzetna pažnja jer pored svoje osnovne, komunikativne funkcije, one mogu da služe kao element monumentalnosti, arhitektonskog efekta i dekorativnosti, stoji dalje u istom delu.
Dakle, stepenice same po sebi mogu biti umetničko delo, ali isto tako mogu biti i izvor nepresušne inspiracije naročito za vizuelne umetnosti poput slikarstva, a možda još više fotografije i filma. Podsetimo samo na Hičkokov “Vertigo” koji apsolutno ne bi bio to što jeste bez spiralnih stepenica ili na klasik “Prohujalo s vihorom” u kome se neke od ključnih scena odigravaju upravo na monumentalnom stepeništu u kući glavnih junaka. To stepenište postaje “čvorna tačka” u kojoj se određuju njihove sudbine.
Simbolizam penjanja i stepenica se često sreće i u psihoanalitičkoj literaturi, “što jasno govori da se radi o arhaičnom ponašanju ljudske psihe, a ne o istorijskoj tvorevini, o inovaciji koja proizlazi iz određenog istorijskog trenutka”, tvrdi Mirča Elijade u Slikama i simbolima.
Šta su predstavljale stepenice u svesti arahaičnog čoveka i njima po simbolici sasvim bliske lestve ili merdevine? Predstavljale su prevashodno Osu Sveta, vezu između zemlje i neba, zamenivši tako Drvo Sveta preko koga se duh ili duša penju na nebo ili silaze u podzemlje. Ovo shvatanje je bilo rasprostranjeno od drevnog Egipta do Australije. Stepeništu su slične već piramide. Na velikom broju likovnih predstava vide se duše pokojnika koje su uspinju preko sedam ili devet stepenika do Ozirisovog prestola. A monumentalna stepeništa nalazimo i u Angkor-Vatu, Maču Pikčuu te brojnim grčkim hramovima, da pomenemo samo neke.
Stepenice i merdevine su preuzele ulogu vertikalnosti i uspinjanja simbolizujući etape u duhovnom uzdizanju čije stepenike posvećenik u tajnu postepeno prelazi. One su, tako, simbol napredovanja prema znanju, uspenja prema spoznaji i preobraženju. Ukoliko se dižu prema nebu, tada je reč o spoznaji vidljivog ili božanskog sveta, a ukoliko se spuštaju u podzemlje, tada se govori o okultnom znanju i dubinama nesvesnog.
Stepenice su opšte prihvaćeni uzlazni simbol i ne predstavljaju samo uspinjanje u spoznaju nego i “integrisano uzdizanje celog bića”, čitamo u Rečniku simbola. I još: “Ako ima spiraloidni oblik, tada pažnju privlači na žarište aksijalnog rasta, a to žarište može biti Bog, neko načelo, ljubav, umeće, svest ili jastvo bića koje se uspinje i celo oslanja na to žarište i oko njega ocrtava svoje zavoje.”
Ipak, nudeći sa jedne strane uspon, sa druge strane stepenište može imati i negativni aspekt jer može predstavljati i silazak, pad, povratak na zemlju ili u podzemlje jer i stepenište (ali i lestve, baš kao i Osa Sveta), povezuju tri kosmička sveta, te se stoga po njemu jednako može i uspinjati, ali i nazadovati.
U Bibliji su najpoznatije Jakovljeve lestvice iz Knjige Postanja, na kojima blistavim od božanske svetlosti usni sve anđele poređane po svetosti, a na vrhu su najsvetiji. Tumačenje ovog biblijskog sna odnosno kretanje anđela, verovatno predstavlja odnos između božanske prirode koja se nalazi u ovozemaljskim stvarima (dno lestava) i transcendentnog božanstva (poslednja, nedostižna prečaga).
Hrist i krst su takođe lestve, pa i sam čovek, i gora i stablo, kao i manastiri u kojima se monasi uspinju u nebo savlađujući tri nivoa ili stupnja koji povezuju nebo i zemlju. Ta tri stupnja crkveni oci i srednjovekovni mistici različito imenuju: početnik, napredni i savršeni; puteni, duševni i duhovni ili put čišćenja, prosvetljenja i sjedinjenja. Sveti Jovan Lestvičnik, koji im duguje i nadimak, govori o čak trideset stepeni na lestvama u osvajanju nebeskog, a u spomen na trideset skrivenih Hristovih godina.
Slično uspinjanje kao u Jakovljevom snu nalazimo i u islamu, u Muhamedovoj knjizi o lestvama. Nakon što ga anđeo Džibril (hrišćanski pandan mu je Gavrilo) odnese na lestvama, Muhamedu se ukazuju raj, pakao i sam bog. Iz Jakovljevih lestvica i slobodni masoni vuku simboliku uspona.
I judaizam poznaje ovakvu vertikalnu simboliku stepenica i lestava, vezu između neba i zemlje, uspona u duhovno i nebesko.
U različitim religijama stepenice igraju važnu ulogu i u inicijastičkim obredima, pogrebnim obredima, ali i u kraljevskim i svešteničkim ustoličenjima, pa i u svadbenim obredima.
Elijade tvrdi da su u “simbolizmu stepenica sadržane kako ideje posvećenja, tako i ideje smrti, ljubavi i oslobođenja”.
Bez obzira na milenijume koji ih dele, arhajski i moderni čovek sanjaju isti san – kako se penju naviše u želji da dosegnu nedostižno, nebesko, božansko za kojim potraga nikad ne prestaje.
Piše: Isidora Gordić
Izvori:
A. Badurina, Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva
M. Elijade, Slike i simboli
N.Garden – R. Olorenšo, Larousse mali rečnik simbola
A.Gerbran – Ž. Ševalije, Rečnik simbola
S. Maldini, Enciklopedija arhitekture
K. Milovanović, Rečnik simbola
